4ºMAILA-BIOLOGIA: PLAKA TEKTONIKOAK

1.PLAKEN TEKTONIKAREN OINARRIZKO 6 IDEIAK.

1.      Litosfera banatuta dago LITOSFERA PLAKA izeneko atal edo zati zurrun elkarte batean.

·         Plaken lodiera 50-200km

·         Plaka gehienak litosfera ozeanikoa eta kontinentala dute.

2.      Litosfera plaken mugak:

·         Dortsalak

·         Subdukzio eremuak

·         Faila transformagarriak

3.      Litosfera plakak astenosferako material plastikoaren gainean lekualdatzen dira.

·         Lekualdatzeak abiadura desberdina dute .1-12cm/urte artean.

·         Plaken artean hutsunerik ez dagoenez, baten mugimenduak ingurunetan eragina dauka,horregatik plaken arteko mugak lurreko aktibitate geologiko handieneko eremuak dira. Bertan , lurrikarak,sumendiak eta mendikateak ugariak dira.

4.      Plaken lekualdatzea lurbarnean dagoen energía geotermikoagaitik gertatzen da, grabitazio energiaz lagunduta.

·         Energia geotermikoak KONBEKZIO-KORRONTEAK sortzen ditu.(begiratu 199orri. Irudia)

5.      Litosfera ozeanikoa etengabe dago berritzen,litosfera kontinentala berriz izaera iraunkorragoa du.

·         Litosfera berriaren sorrera dortsaletan ematea da eta beraien suntsipena subdukzio eremuetan ematea, azaltzen du hondo ozeanikoaren antzinatasuna 185 m.urte azpikoa izatea.Kontinentaletan ,berriz, 4000 miloi urteko arrokak aurkitu dira.

6.      Ez dira bakarrik aldatu plaken kokapena , baita forma, tamaina eta hauen kopurua ere.

2.DORTSAL ETA HONDO OZEANIKOA. (Litosferako muga bat)

DORTSAL OZEANIKOA.

§  .Ozeano Atlantikoan inguruko lautadekiko 2-3km igoeran ,iparretik hegora doan urpeko erliebea.65.000km luzera.

-Zeharbide zentral bat dauka ,albo bietatik failetatik mugatutakoa.RIFT-a.

-Beste dortsal batzuk (Dortsal barekoak) zeharkako haustuneagatik etenda daude.Faila eraldagarriak dira.

§  SEDIMENTU ADINA ETA BANAKETA.

Sedimentu gutxi dago (1,2km lodiera,17-20km espero zutena baino)eta ez daude homogeneoki banatuta.Dortsalean ez dago sedimenturik baina hauen presentzia areagotzen da dortsaletik urruntzen garen heinean.

 Sedimentu geruza desberdinak daude; azalekoak oraingoak eta sakonerarekin zaharragoak,beti 185 miloi urte baino gutxiagokoak izanik.

3.OZEANO HONDOAREN HEDATZEA.

§  Dortsal ozeanikoak material magmatikoetatik litosfera ozeaniko berria osatzen den eremuak dira, lur barnetik etorritakoak eta handik bi aldeetara zabaltzen direnak. Dortsaletan gaur egungo arrokak 1 miloi urte baino gutxiagokoak dira.

§  Dortsaletik urruntzean arroka adina handitu egiten da, baita bere antzinatasuna;hau da, zenbat eta antzinatasun handiagoa orduan eta denbora gehiago daramate materialek pilatzen  eta beraz sedimentu gehiago egoteko aukera.

§  Litosfera ozeanikoa dortsaletan osatu da, beraietan jaio da ,bi aldeetarantz zabalduz.

4.SUMENDIEN ETA LURRIKAREN KOKATZEA.

§  Sumendien erupzioak eta lurrikarak barne prozezu geologikoak dira, hau da, planetaren barruko energía termikoak eragindako prozesuak.

§  Sumendiak eta lurrikarak ez dira modu homogeneon banatzen, baizik eta, eremu zehatz batzuetan biltzen dira bereziki.

§  Leku askotan jarduera sismikoa eta bolkanikoa bat datoz.

HASIERAKO ONDORIOAK.

§  Eremu batzuk geologikoki oso aktiboak diren artean , beste batzuk oso egonkorrak dira.

§  Leku batzuetan mugitu beharreko materialen masa handiagoa da, beste leku batzuentakoarekin konparatuta.

5.SUBDUKZIO EREMUA. (2.litosfera muga)

§  SUBDUKZIO EREMUA: Litosferako plaka batek beste plaka baten azpira barneratzen denean , plaka bat bestea baino dentsoagoa delako.

Litosfera suntsitsen da.Ertz konbergenteak dira.

§  3 mota ertz konbergente daude,subdukzio eremuetan,izaera kontinentala eta ozeanikoaren arabera:

A.

PLAKA OZEANIKO ETA KONTINENTALA.

Subdukzio prozesua: p.ozeaniko p.kontinentalaren azpian

Barneratzen da dentsoago delako à fosa ozeanikoa sortu

àhonek Mendikate preozeaniko , lurrikaren zonaldea.

(197orriko irudia)ANDEAK.

B.      BI PLAKA OZEANIKO.

Subdukzio prozesua:p. dentsoena bestearen azpian barnera-

Tzen daà fosa ozeanikoa oso sakonak sortu (subdukzio an-

Gelu aldapatsuaàLortutako magmatismoak , irla kateak sortu.JAPONIA.

C.      BI PLAKA KONTINENTALA.

Subdukzionatzen den plakak tarte ozeaniko bat eta beste bat kontinentala badu, litosfera ozeaniko osoa barneratu eta gero kontinenteak topatzen diraà Litosfera kontinentalak dubdukzioa emateko nahiko arinak direnez,TALKA egiten dute àMENDIKATE INTEKONTINENTALA .HIMALAYA /ALPEAK

5.FAILA TRANSFORMAGARRIAK.(3.litosfera mota)

·         Plaken muga honetan ez da litsofera sortzen,ezta suntsitzen ere.

·         2 mota daude:

A.      Sarrien agetzen dena dortsal ozeanikoak transbertsalki ebakitzen duten failak dira, dortsalaren lekualdatze laterala sortuz; batzutan ia 200km-koak.(irudia begiratu koadernoa)

B.      Haustura edo etenaldia lotuta dauden 2 plaka desberdinen artean gertatzean.San Andres faila(Kalifornia),Alpina faia (Zelanda berria).

·         Muga honetan lurrikarak sarritan gertatzen dira, baina ez da sumendien jarduerarik.

         3.GAIA

                                         PLAKEN MUGIMENDUEN ONDORIOAK.

1.MATERIALEK ESFORTSUAREN AURREAN DITUZTEN ERANTZUNAK.

·         DEFORMAZIOA

Esfortzuen eraginpeko arrokek jasatzen dituzten kokapen forma eta volumen aldaketari deritzo.

·         DEFORMAZIO MOTAK:

A.      ELASTIKOA: Materiala esfortsu baten eraginpean badago, deformatu egiten da, baina esfortsua bukatu eta gero bere hasierako forma berreskuratzen du.Aldi baterakoa da.

 GOMA.tentsiozko esfortzua.

B.      PLASTIKOA: Materiala  esfortzu baten eraginpean badago deformatu egiten da , eta ez du bere hasierako forma berreskuratzen esfortzua amaitzne denean.Izaera egonkorragoa.

PLASTIKOA.konpresiozko esfortzua.

C.      HAUSTURAGATIK: Esfortsuak materialaren barne kohesio galerazten du eta hautsi egiten da.Izaera egonkorragoa.

 BEIRA.jokabide zurruna.

·         HAUSTURA MUGA.

-Materialek jokabide elastiko,plastiko edo zurruna izan,guztiak hautsi egiten dira gehiegizko deformazioa gainditzean.

-Naturan edozein arroka mota tolestuta egon daiteke, Tº altuetan eta ura dagoenean , arrokak jokabide plastikoa izan dezakete.

2.DEFORMAZIO PLASTIKOA.TOLESDURAK.

·         TOLESDURAK: Arrokak jasatzen dituzten UHINDURAK dira, konpresio esfortzuen eraginpean jartzen direnean. Jokabide plastikoa eskatzen du.

·         TOLESDURA BATEN ELEMENTUAK: (begiratu 214.orriko irudia)

§  PLANO AXIALA (PA)

2 erdi simetrikoetan banatzen duen planoa.

§  TXARNELA (TXANGA)

Gehieneko okerdura duen tolesduraren eremua.

§  TOLESDURAREN ARDATZA EDO TXARNELA(TXANGA)-LERROA.

Plano axialak txarnelarekin duen elkargunea.

§  ALPEAK.

Txarnelaren 2 aldeetan kokatutako tolesduraren aldeak dira.

§  NUKLEOA.

Tolesdura baten eremurik barrukoena.

·         TOLESDURA MOTAK: (214.orr. irudiak)

Ø  MATERIALAREN ADIN ERLATIBOAREN ARABERA.

§  ANTIKLINALA: Nukleoan materialik aintzinakoena.

§  SINKLINALA: Nukleoan materialik modernoena.

Ø  PLANO AXIALAREN KOKAPENAREN ARABERA.

§  ZUZENA: PA 90º okertuta.

§  INKLINATUA: PA 85º-10º artean okertuta.

§  ETZANA: PA 10º baino gutxiago okertuta.

§  ALDERANTZIKATUA: Bertikalarekiko PA 90º baino gehiago okertuta

Ø  SIMETRIAREN ARABERA.

§  SIMETRIKOA: PA tolesdura gutxi gorabehera simetrikoak diren 2 erditan zatitzen da.

§  ASIMETRIKOA: PA tolesdura simetrikoak ez diren 2 erditan zatitzen da.

·         TOLESDURA ELKARKETAK.(215.orri irudiak)

§  ANTIKLINOLIO: Tolestutako jeruza multzoak antiklinal baten forma hartzen du. PA beherantz elkarturik.

§  SINKLINOLIO: Multzoak sinklinal baten forma hartzen badu.PA gorantz elkarturik.

3.DEFORMAZIOAK HAUSTURAGATIK.HAUSTURAK.

·         HAUSTURA: Arrokak jasandako esfortzuak haustura muga gainditzean haustura gertatzen da.

·         HAUSTURA MOTAK:(216.orri.irudiak)

Ø  DIAKLASAK: Blokeak bata besteari dagokionez desplazatzen ez direnean, eta desplazatzean,haustura zalbaltzen dtue zirrikitua gehiago irekiz.

Ø  FAILAK:  Bloke bat beste bati dagokionez desplazatzen gertatutako.

FAILAREN ELEMENTUAK:

§  FAILA PLANOA: Hasturaren gainazala da,bertan gertatu da bloke baten desplazamendua beste batekiko.

§  FAILAREN EZPAINAK: Hausturaren ondoren, zatituta gelditzen diren bloke bakoitza.Altuera desberdinetan gelditzen badira,goratutako eta hondoratutako ezpainak egongo dira.

§  FAILAREN SALTOA: 2 ezpainen arten sortutako lerrakuntza erlatiboaren neurria.

§  FAILAREN ORIENTAZIOA: Bere faila planoaren norabidea eta geruzen inklinazioa da.

Ø  FAILA MOTAK.(217orri.irudiak)

§  FAILA ARRUNTA EDO ZUZENAK.

Failaren planoa hondoratutako ezpainaren aldera inklinatzen dena.Tentsiozko esfortzuen ondorioz sortzen da eta lur-sailaren azaleran handitzea eragiten du.

§  FAILA ALDERANTZIKATUA.

Failaren planoa goratutako ezpainaren aldera inklinatzen dena.Konpresio-esfortzuen ondorioz sortua eta lur-sailaren azalera murriztea eragiten du.

§  URRADURA-FAILA.

Blokeen lerrakuntza erlatiboa horizontalki gertatzen denean.Faila mota honetan ez da goratutako ezta hondoratutako ezpainik.

Ø  FAILA ELKARKETAK.

Askotan diaklasen moduan,zenbait failen elkarketa agertzen dira.Elkarketa ohikoenak:

A.      GRABENA EDO FOSA TEKTONIKOA.

Hondoratutako bloke bat da, 2 aldeak faila paraleloekin mugatzen ditu.

B.      HORST EDO ZUTABE TEKTONIKOA.

Goratutako bloke bat da, 2 aldeak faila paraleloekin mugatuta ditu.

4.LURRAREN GAINAZALA ALDATZEN DUTEN PROZESU GEOLOGIKOAK. (Eskema)

KANPOKO ERAGILE GEOLOGIKOAKà URA,IZOTZA,HAIZEA ETA IZAKI BIZIDUNAKàKANPOKO PROZESU GEOLOGIKOAKà METEORIZAZIOA,HIGADURA,GARRAIOA ETA SEDIMENTAZIOA.                          

                                                                                                                   ERLIEBEAREN FORMAK

BARNEKO ERAGILE GEOLOGIKOAKàPRESIOA, TENPERATURA ALTUAKàBARNEKO PROZESU GEOLOGIKOAKàJARDUERA BOLKANIKOA,SISMIKOA ETA TEKTONIKA

KONTZEPTU BATZUK:

PISUA: Gorputz batek beste bateri eragiten dion erakarpen indarra.

MASA: Objetu batek duen materia kantitatea da.

MAGNITUDEA: Edozein gorputzaren ezaugarria ahal dena eman zenbakiz eta hitzez.