4.ARRAZIOBILTALISMOA
EL TEMA DE NUESTRO
TIEMPO idazlanean, Ortegak gogoeta egingo du gizakia kokaturik dagoen bi ikuskera
erradikalen inguran: bizitzaren ikuskera
eta arrazoimenarena.
ARRAZIOBITALISMOA perspektibismoaren
zehaztapena da, bizitzaren eta arrazoimenaren perspektibetatik balio duena
sintetizatzen duelako. Bizitzaren perspektiba emandako errealitatea da;
arrazoimenaren perspektiba emandako errealitatea ulertzeko ahalegina.
Ez du arrazoia kritikatzen , bai
arrazionalismoaren gizaki-ikuskera mugatua; ez du bizitza kritikatzen , bai
bitalismoak dakarren irrazionalismoa.
·
ARRAZIONALISMOAK gauza edo
susbstantzia definitu bezala ulertzen du errealitatea. Eta honetaz berri
emateko erabiltzen duen arrazoia arrazoi abstraktua, logikoa eta unibertsala
da, zientzia fisiko-matematikoetan islatzen dena.
ü Arrazoi hau oso emankorra izan bada ere zientzian,
zeharo antzua da aztertu beharreko gaia giza bizitza denean, bizitza ez delako
zeozer finkoa, beti egiten ari den errealitatea baizik.
·
BITALISMOAK
arrazionalismoarean larregikeriak salatu zituen. Bizitza ezin da arrazoimenaren
bidez ezagutu, eta bizitza ezagutzeko intuizioa, eta zer den adierazteko artea
beahr direla defendatuko du. Baina bitalismoaren emaitza irrazionalismoa da.
Bi bide horien
gaindiketa bezala beste hirugarren bat proposatu zuen:ARRAZIOBITALISMOA.
·
Bitalismoaren aurka, giza bizitzaren mamia azaltzeko
arrazoia, teoriaren erabilera, ezinbestekotat jotzen du. Aldi berean,
arrazionarelismoaren aurka, arrazoi abstraktuaren ikusmolde zabalagoa,
irekiagoa aldarrikatzen du , BIZI-ARRAZOIA.
Þ
Beraz, bizitzaren lehentasuna azpimarratuko du,
baina alboratu gabe arrazoimenaren lorpenak, irrazionalismoari amore emanez.
·
GIZA BIZITZAK izan
behar du filosofiaren aztergaia, hau baita errotiko errealitatea. Baina bizitza ulertu ahal izateko, ezinbestekoa da arrazoia, bizitzak
lehentasun ontologikoa duelako.
Þ
Arrazoimena bizitzaren gainean dago eta horretaz emango du
arrazoia, baina bizitza gogoeta egitea baino lehenagoko da.
4.1.BAINA
, ZER DA BIZITZA?
·
Gizakien bizi-jardun zehatza da, errotikoa beste errealitate
guztien oinarri delako. Dinamikoa erabat, etengabeko aritze hutsa, zeregin
hutsa. Bere ezaugarri nagusiena HISTORIKOTASUNA
da, denborazko izaera.
·
Horregatik, bere izaera ez da naturala , ezta naturaz
gaindikoa ere. Gizakia askatasun hutsa
da, ez du behin betiko identitaterik , orain modu batean da, baina
desberdina izateko gai da.
Þ
BIZI-PROIEKTUA da, denboran zehar
hartutako aukeraketen bidez gauzatuko den errealitatea.
GIZA BIZITZA= NIAREN ETA ZIRKUNSTANTZIAREN
BATURA DA.
ü ZIRKUNSTANTZIA: Ez dugu hau aukeratzerik, bertan gaude
murgilduta. Subjektua murgildurik dagoen mundua da, hau da, nia ez den beste
guztia : inguruko mundo fisikoa, kultura, historia, gizartea,
gorputza,adimen-gaitasunak, gortzutz-iaiotasunak , gure psikologia, izaera,
sinisteak…
GIZA-BIZITZA, NIA
DEN PROIEKTUA BETETZEAN DATZA, beti zirkunstantziari begira. Horregatik gizaki
bakoitza bere niaren kausa da. Bere zirkunstantzien oinarrian, gizakiak bere
aukeramena zertu behar du irekitzen zaizkion existentzia-ahalbideen artean.
Þ
Giza-bizitza niaren eta zirkunstantziaren arteko
elkarrekintza gisa ulertzen du, eta horregatik, “errealismo-idealismoa” antinomia, aurkakotasuna, gainditzea lortzen du.
·
Errealismoak lehentasun
ontologikoa gauzei ematen zien.Idealismoak
, aldiz, niari. Orain, ez niak ez gauzek ez
dute errealitaterik bizitzatik kanpo.
v IDEALISMOAREN AURKA à ez dago niarik haren aurrean beste gauzarik ez bada . (niak
pentsatzen duen zerbait egon behar da)
v ERREALISMOAREN AURKA à ni ez naiz gauzak
, ezta haiek ere ni. (subj. Pentsazailea egon behar da)
FORMULA:
“ni gauzekin batera, bizitza sustraizko errealitatea den aldetik”
5.ANTROPOLOGIA: GIZA BIZITZAREN KATEGORIAK
Errealitate
erradikala den giza bizitza kategoria edo kontzeptu orokor batzuen
aldetik agertzen zaigu definitua, bere egitura berezia eskeintzen diotena.
Honetan , XX.mendeko korrente filosofiko garrantzitsuenetarik baten
eragina jaso zuen, “EXISTENTZIALISMOA”rena
hain zuzen:
·
Bizitzea mundo
konkretu baten barruan bizitzea da.
·
Bizitzea norbaiti
tokatu egiten zaion mudnuarekiko ardura hartzea da. Egia da
arduragabetasuna badela ere posibilitatea bat, baina hori ardura hartzearen era
bat baino ez da.
Þ
Hori dela eta, ez benetazko arduraren aurrean, badago
benetazko ardura, norbaiti tokatu egin zaion zirkunstantzia fideltasun
sakonarekin asumitzerakoan soilik bete egiten duena.
EGIA bada bizitzea
zirkunstantzia konkretu baten barruan, PROIEKTUA
ere bada, zeregina, hots, norbaiti , berez
dagokion askatasuna asumitzea. à Ezin dut nahi dudana egin, baina bai inposaturik ditudan
baldintzen aurrean, bide hau edo bestea hautatu
·
BENETAZKO ARDURA,
ASKATASUNA …ASUMITZEA: hortik eratortzen da , giza bizitza ez dagoela inoiz
bukatua, definitua eta beraz, bizitzaren beste kategoria bat DENBORAZKOTASUNA dela.
Þ
“El hombre no
tiene naturaleza , si no que tiene historia, es historia” . Zentzu horretan,
bizitzren funtzioa den arrazoia, bizi-arrazoia , hain zuzen, Ortegak , ARRAZOI HISTORIKO bezala ulertuko du.
Bizitzea besteekin batera bizitze da, besteekin adiskidetzea, haserretzea,
proiektu komunak egitea, eztabaidatzea… LABURBILDUZ: giza bizitza elkarbizitza bezala solik
ulertu daiteke.
6.GURE GARAIKO GAIA: ARRAZIONALISMOA GAINDITZEA
6.1.ERREALISMOAREN
ETA IDEALISMOAREN AURKARKO KRITIKA
Errealitate erradikala aurkitu nahian, pentsamenduaren historiaren
barruan, 2 kokapen nagusi bereizten ditu ortegak, errealismoa eta idealismoa.
Biak faltsuak.
ERREALITATE ERRADIKALA diogunean, beste
edozein motatako errealitate ager dakigun, ezinbestekoz, lehenengo bera
suposatu behar dugula esan nahi dugu. à beraz, errealitate
erradikalak dudaezina bezala agertzen zaigun errealitatea da.
ERREALISMOA: Indarrean Antzinako eta E.Aroko filosofian zehar
·
. Errealitate Erradikala
gauzez eta gauzen arteko erlazioez beteriko mundua da, eta ordena eternoa eta
aldaezina du.
Þ
Hori dela eta, EZAGUTZA
arrazoiak ordena hori ahalik eta hobekien islatzean datza.
·
ORTEGAK Errealismoak
objektua subjektuaren gainetik jartzen du, ondorioz, gizakia gauzatu ,
naturalizatu egiten du.
Þ
ONDORIOA: zientifizismo positibistak defendituriko
DETERMINISMOA da (gizakia naturaren barruko beste elementu bat,
zientzia-fisiko-kimikoei kasu egin behar)
ARRAZIONALISMOA:
·
Aro Modernoan , DESCARTESEK
errealismoa susmapean jartzeko oinarriak jartzen ditu, errealitate errdikalak, beste guztien
abiapuntua , ez baitu munduan edo gauzetan kokatzen , ni edo subjektuan baizik.
·
Baina , Descartesekin niaren lehentasuna aurkitze-maialn
ezartzen da bakarrik. Mende bat beranduago,
KANT-ek Idealismoa bultzatzatu zuen:
Þ
Gauzen errealitatearen eraketa logikoan niak edo subjektuak
parte hartzen du, à munduaren eraketa
eta ordena, subjektu ezagutzailearen ondorioa da.
Þ
Ondorioz, IDEALISMOAN
subjektua izaki aktiboa da eta munduaren nolakotasuna subjektuaren
nolakotasunaren islada dela esan daiteke.
Alemaniako ESKOLA NEOKANTIARRAREN
bitartez, Ortegak aukera izan zuen tesis idealistarekin harremanetan jartzeko.
Hasieran bere onarpena jaso zuen errealistek zeukaten plateamendu inozoa
gainditzen zuelako (mundua bere ez dela
ezer, mundua beti norbaitentzako mundua da) baina geroago, KRITIKATU zuen.
·
Idealismoak munduabeti sujektu batentzako mundua dela
dionean vetean asmatzen duela dio Ortegakà subjekturik
gabeko mundurik ez baitago. Baina, eskola fenomenikoak ondo zuzendu dionez,
ahatztu egin zaio planteamendu horren 2.zatia egia osoa adierazteko:
Þ
Subjekturik gabeko
mundurik ez dagoen moduan, ezin da ezta mundurik gabeko subjekturik pentsatu.
·
Idealismoak errealismaoren akatsa ondo zuzen du, subjektua
ez dela munduko beste gauza bat besterik
ez esanez. Baina hortik, subjektuaren lehentasuna azpimarratzean, SOLIPSISMOAN erori zen.
Þ
SOLIPSISMOA: subjektu
ezagutzailea ezin da bereak sortzaen dituen ideiak baino haruntzago joan eta
ondorioz, eezin da munduarekin harremanetan jarri. Hortik eratortzen dena fikziozko errealiteta
baten bizi dela da.
ORTEGAREN PROPOSAMENA: ERREALITATE ERRADIKALA GIZA BIZITZA DA.
·
Errealismoak
determinismora eramaten gaitu eta idealismoak solipsismorantz. Konponbidea
errealismoaren akatsa eta idealismoarena gainditu egingo duen ikusmoldea da.
·
ERRALITATE
ERRADIKALA ez da objektua edo mundua (errealismoa) , ezta subjektu arrazional
isolatua (idealismoa) ere, baizik eta giza bizitza , subjektua eta objektua
batera, maila berean, biltzen dituena.
Þ
“ni naiz ni eta
nire zirkustantziak, inguratzen nauten gauzak” hórrela
definitzen du berarentzatko errealitate errad. Den bizitza hori.
Þ
Bi elementu horietatik bata eliminatzea bestearen izenean
izugarrizko akatsa da.
Þ
Gauzak , zirkunstantziak, beti dira norbaitentzako gauzak,
norbaitentzako zirkustantziak , baina, aldi berean, subjektua, nia edo ,
norbait hori bakarrik eratu daiteke subjektu bezala gauzen artean,
zirkuntantzien artean.
7.BIZI-ARRAZOIMENA ETA HISTORIA-ARRAZOIMENA, BIZITZA ETA
HISTORIA
·
Ortega ARRAZOIMEN
ARRAZIONALISTAREN KONTRAKOA da (Platon, Descartes…) Arrazionalismoaren
ustez, egia bakarra, absolutua eta aldaezina da.
v Errealitatearen
eta gizakiaren arrazoimenezko guneak
bakarrik ezagutu ditzakegu, bizitzaz
gabeturiko arrazoi osagaiak.
Þ
Ondorioz, gizakiaren bizitza konkretuaren eta arrazoimenaren
jardungunearen artean, amildegia irekitzen da.
·
ARRAZOIMEN
ARRAZIONALISTA BIZI-KONTRAKOA ETA HISTORIAREN AURKAKOA dela dio .
Arrazoimen-abstraktuak (denboraz gaindikoa)ezin du hauteman bizitzari darion
errealitate konkretua, bizitza ezegonkora, denborazkoa eta historikoa delako.
Þ
Arrazionalismoak Historia
Arrazoimenaren aurrerabidea oztopatzen duen gertaeren segida balitz ikusten
du eta oztopo horiek gainditzeko , errealitateari bere izaera historikoa kentzen dio.
ORTEGAREN
PROPOSAMENA arrazoimen
abstraktuaren ordez bizi-arrazoimena aldarrikatu behar dela da. Bizi arrazoiaren ezaugarria HISTORIKOTASUNA
da. Zer esan nahi du historikoak izatea?
·
BIZITZA
zirkunstantziarekin aurrez aurre arrazoitzean datza, hau da,
jarduera, egoera bakoitzak eskainitako aurkeren artean hautatuz burutu
beharrekoa.
-Hautaketa honek aldez aurreko gogoeta eskatzen du eta gogoeta horretarako bizi-arrazoimenaz
baliatu behar gara, bestela bizitzari uko egiten diogu.
Þ
Izatez, gizaki bat zergatik den halakoa edo
bestelakoa aztertzeko , honen historia hartu behar da kontuan.
·
BIZI-ARRAZOIA BIZITZA ZERTAN DATZAN
ADITZEKO GAI DEN BAKARRA DA. Giza bizitza era askotako esperientziez beterik
dago, kontraesanekoak sarritan honako honengatik:
v Gizaki orok BIZI-EGITASMO bat prestatzen du
zirkunstantziei begira eta hura betetzen ahalengintzen da.
v Diseinatutako
programaren gabeziez ohartzen da eta beste proiektu bati ekiten dio, unean
uneko zirkunstantzien arabera, aurreko programaren errakuntzak aintzat hartuz,
hutsegiteak sahiesteko. -à Baina programa honi beste batek jarraitzen
dio eta hórrela…
7.1.PROZESU
HISTORIKOA ETA BELAUNALDIAK
·
Denbora-aro jakin batean gazteak, helduak eta adinduak
elkarrekin bizi dira. Horregatik, orainaldi
historiko bakoitzak 3 BIZI DIMENTSIO NAGUSI, bizi denbora dauzka à 20 urtekoen bizipenak, 40 urtekoenak eta 60
urtekoenak.Horiek garaikideak dira, ez adinkideak.
v ADINKIDEAK arazoak eta ideak partekatzen
dituztenak dira, antzeko mundo baten alde egiten dutenak. Adinkide guztiek
belaunaldi bat osatzen dute. Belaunaldi bakoitzak 15 urte ditu.
·
ALDAKETA
HISTORIKOAREN KAUSA BIZITZA-DENBORA DA, hau da, historia barruko oreka
faltaren ondorioz aldatzen da.
Þ
Izatez, garaikide
guztiak adinkideak balira, ezinezkoa litzateke aldaketa eta historia
geldituko litzateke.
·
Ortega historiari ematen dion (datxekion) arrazoia,
historian bertan aurkitzen ahalegintzen da. Gertakariak ez dira ulertuko, harik
eta nola jazo diren aztertzen ez badira.
Þ
Ikuspuntu honekin Ortega
gertakarien deskripzioaz soilik arduratzen den arrazoi fisikoaren aurka
aurkezten da.
7.2.BIZI-ARRAZOI
HISTORIKOAK ERABILITAKO KONTZEPTUEN ZEHAZTAPENA
·
Izaki bizidunen
izana etengabeko aldaketan oinarritzen da. Beraz, zerizan propio hori ezin daiteke kontzeptu abstraktuen bidez azaldu.
·
Ohiko kontzeptu abstraktuak edapen konkretuez betetzen
ditugunean, orduantxe lortu ezagutza konkretua eta benetakoa. Soilik hórrela
errealitatearen ezagutza .
Þ
Adib, ez da “gizaki”
kontzeptu abstraktuaz hitzegin behar, bai , ostera, gizaki konkretuarean
jaiotegunaz, tradizioaz, zirkunstantziaz, proiektuaz…
7.3.EGIARI
BURUZKO IKUSMOLDEA ARRAZIOBITALISMOTIK.
·
EGIA MORALAREN ALROAN: BENETAKO BIZITZA. Gizakiak, bere
bizitza egiteko, une bakoitzean , aurkezten zaizkion, ahalbideen artetik
bat aukeratu behar du. Aukeratu serioa
da, ondorioak dakartzalako.
Þ
Horrexegatik, adi jokatu behar du, aukeren artean bere
existentziari esangura eta eduki gehien ematen diona hautatzeko benetakoena.
Þ
Hala ez eginez, bere
burura engainatuko du eta egiazko erralitaea faltsutu.
·
EGIA
ZIENTZIA-ARLOAN: BEHIN-BEHINEKOA. Zientziaren arloko egia egiatzat hartu beahr da, baina ez behin betikoa
izateagatik, baizk eta iraganean onartutako egiak kontuan hartzen dituelako,
kontra zein alde egiteko, eta horrexegatik , ezientzia egiak aurrepausoak dira.
·
Gizakiaren errealitatea ez da aldez aurretik behin
betiko emandakoa ezer, baizik eta
gizakiak eskura dituen materialez baliaturik egiten duen eraikuntza, eta
ondorioz, errealitate horren gaineko egiazkotasuna aldatzen doa.
Þ
Baina egia
aldatzen dela esateak ez du esan nahi edozein baieztapen egia denik.
Þ
Errealitatea eraikitzen da , baina garai bakoitzean egiten diren errealitate
horrengaineko baieztapenak frogatu behar dira hipotesi hutsak ez izateko:
errealitatearekin erkatu behar dira.